Od turskog ropstva Mijake je oslobodila srpska vojska na Aranđelovdan 1912. godine.

Mijaci su srpsko pleme koje nastanjuje predio u zapadnom dijelu današnje Sjeverne Makedonije. To je kraj u slivu rijeke Radike, desne pritoke Crnog Drima, i naziva se Reka. Žitelji Reke u drugim krajevima poznati su kao Rekanci. Zbog toga što im je najbliža varoš Debar, kojoj su za vrijeme Turaka administrativno pripadali, nazivani su i Debarcima. U Beogradu su ih zvali Rekalije, a ponekad i Čokalije, iako je taj naziv pogrešan jer oni ne nose čoku. Korišćen je i naziv Galičanci, po nekada najvećem mijačkom selu Galičniku.

„Stočari, veoma vješti i vrijedni graditelji, duboresci i freskopisci. Zadržali su jedinstvene običaje i dijalekat koji potiče još iz doba Nemanjića. Od njih sam slušao o Kosovskom zavjetu i njihovom istorijskom sjećanju. Među njima je i dalje živo sjećanje na cara Lazara i još se pjevaju pjesme u kojima se slavi to doba srpske istorije.“

Pričaju da je njihov vojvoda Damjan 1389. godine sa svojom vojskom pošao u Boj na Kosovo sa južne strane i, iza leđa Turaka, priključio se srpskoj vojsci pod komandom kneza Lazara. Među njima postoji i živo sjećanje o zidanju srpskog manastira Hilandara na Svetoj Gori, jer su ga i njihovi vješti majstori gradili — sve ovo o Mijacima zapisao je Jovan Cvijić u svojoj čuvenoj antropogeografskoj studiji „Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje“.

Žive u skrivenim selima

Cvijić je istakao da oni žive u oblasti Male Reke, lijeve Radikine pritoke, u selima: Galičnik, Lazaropolje, Tresonoče, Selce, Rosoka, Sušica, Gare i Osoj, a ima ih i oko manastira Sveti Jovan Bigorski.

„Ovo su nepristupačna i skrivena sela, a tek 1914. Srbi su podigli put pored rijeke Radike. Mijaci su vrlo inteligentni, vedri, bistri, prisebni. Umiju da gospodare sobom“ – zaključio je Jovan Cvijić.

O Mijacima na sjeverozapadu Sjeverne Makedonije, koji su se gotovo do kraja Drugog svjetskog rata izjašnjavali kao Srbi, danas se u našoj zemlji vrlo malo zna. A iznjedrili su mnoge znamenite Srbe, među kojima su: glavar Đurčin Kokale, nacionalni radnik i dobrotvor Golub Janić, četnički vojvoda Doksim Mihailović, ikonopisac Dimitar Krstević, jedan od najznačajnijih graditelja crkava na Balkanu Andreja Damjanović, prosvjetni i nacionalni radnik Despot Badžović, arhitekta i gradonačelnik Skoplja Josif Mihailović, etnograf, filolog, dramski pisac i publicista Toma Smiljanić Bradina...

O Mijacima je etnolog Tatomir Vukanović uradio studiju

Objavio je i biografske podatke najpoznatijih duborezačkih rodova: Frčkovski iz Galičnika, Filipovski iz sela Gare, Simeona Maksevskog iz Trebišča.

Mijaci su gradili ikonostase i druge drvene predmete u mnogim crkvama i manastirima širom Srbije: u Crkvi Svetog Klimenta u Ohridu – arhijerejski presto, u Crkvi Svetog Nikole u Prištini – cijeli ikonostas, Carske dveri u manastiru Lesnovo, ikonostas u Crkvi Svetog Spasa u Skoplju, propovjedaonicu u Crkvi Presvete Bogorodice u Skoplju. Mijaci su 1743. godine obnovili manastir Svetog Jovana Bigorskog. Prva zvona poklonio im je 1837. knez Miloš Obrenović, a druga dva 1850. Karađorđevići.

„Ne zna se tačno kako su Mijaci dobili ime“, kaže za Novosti Miloš Stojković, master istoričar iz Niša. „Prema jednom predanju, zovu se tako jer su uvijek bili čisti – umijeni. Drugo predanje, koje bi moglo biti najtačnije, kaže da se ovako zovu jer ličnu zamjenicu mi izgovaraju mije. Prema trećem tumačenju, naziv im dolazi od izraza mi jaki – odnosno ‘mi smo jaki’.“

Ratničko pleme koje se bavi stočarstvom

Od vremena doseljavanja Slovena na Balkansko poluostrvo, kako kaže Vukanović, vidi se da su Mijaci bili ratničko pleme i da su se bavili stočarstvom. Izgleda da se tada još nisu bili stalno nastanili, jer postoje tragovi da su živjeli na planini Jablanici, na Golom Brdu, pa čak u Buljčici i kod Elbasana.

„Poslije dolaska Turaka, Mijaci su, po svemu sudeći, dugo ostali samostalni, skriveni u šumama i planinama“, dodaje Stojković.
„Postoji predanje da su se pobunili protiv Turaka i razvili svoj kosovski barjak. Kada je turska vojska pošla na njih, vidjela je da ih je teško pokoriti, jer je kraj neprohodan. Onda je i sam sultan došao do mjesta Carevac, gdje je česma Carev studenac, pa kad je vidio ogromne šume, pozvao je mijačke prvake na vjeru i dao im slobodu – ali pod uslovom da ne napadaju osmanlijsku vojsku. Radi sigurnosti, naredio je da ih opkole sa svih strana turskim naseljenicima i poturčenjacima. Zbog toga je Kodžadžik kod Debra naseljen kolonistima iz Male Azije. Drugo predanje kaže da su Mijaci, vraćajući se iz Kosovskog boja, zavili svoj barjak i sakrili ga kod sela Sušice, pa su ga razvijali kad god im je bilo potrebno.“

Krajem 18. vijeka, objašnjava naš sagovornik, sa jačanjem varoši Debra, gdje su se nastanili mnogi arnautski begovi i spahije – odmetnici sultanovi ili njegovi štićenici – Mijaci su bili primorani da se ponovo povlače na istok.

„Tada je došlo do raseljavanja čitavih mijačkih sela, ali se cjelina ipak održala. Zbog turskog zuluma mnogi su bili prinuđeni da se isele, a neki da se poturče. Smatra se da je većinu onih koji su prešli u islam poturčio Sinan-paša iz Prizrena, možda isti onaj koji je poturčio Prizrensku Goru“, naglašava istoričar Miloš Stojković.

Svaka kuća i dalje slavi svoju krsnu slavu

Iako se većina Mijaka danas izjašnjava kao Makedonci, svaka kuća i dalje slavi svoju krsnu slavu (sveden) po istim običajima kao Srbi. Slave je tri dana: uoči slave („na veče“), na dan slave („na denot“) i na paterice, koje i oni tako nazivaju. Osim toga, svako mijačko selo ima i svoju seosku slavu, a svi zajedno preslavljuju Vavedenje Presvete Bogorodice. Kažu da im je to zavjet od Svetog Save, jer kad je Sveti Sava pozvao Srbe da pomognu izgradnju Hilandara, prvi se odazvao starješina Mijaka.

Od sredine 19. vijeka nastupa bolje vrijeme za Mijake, kaže naš sagovornik, i dodaje:

„U selima gdje su bili većina hrišćani, Mijaci su povratili svoje poturčenjake u staru vjeru. Takođe su pokušavali da nadoknade ono što su u ljudstvu ranije izgubili, tako što su mnoge svoje ovčare i sluge iz okolnih krajeva zadržali i ženili ih. Krajem vijeka, usljed propasti stočarstva, počinju pojedinačne seobe Mijaka koji su kao pečalbari odlazili da zarađuju, da bi kasnije počeli da odvode i svoje porodice tamo gdje su radili. Ima ih u Tetovu, Skoplju, Kičevu, Gostivaru, Velesu, Prilepu, Bitolju, Kumanovu, Gnjilanu, Jagodini, Beogradu, Solunu, Seru, Vodenu, Sofiji, Staroj Zagori, Lom Palanci, Vidinu, Varni, Bukureštu, Turnu Severinu, Moldaviji, pa čak i u Ukrajini. Oni se i u novoj sredini dugo odupiru i teško se asimiluju.“

Od turskog ropstva Mijake je oslobodila srpska vojska na Aranđelovdan 1912. godine. Dočekana je vojska po selima s velikim oduševljenjem, a mnogi Mijaci odmah su se pridružili srpskoj vojsci i pomogli u oslobođenju Stare Srbije od Turaka. (Kurir.rs)