Godine 1639. na Britanskim ostrvima su izbili Ratovi tri kraljevstva, od kojih je najvažniji i najrazorniji bio Engleski građanski rat, okončan pobjedom parlamentaraca predvođenih Kromvelom, suđenjem i pogubljenjem engleskog i škotskog kralja Čarlsa I (1649) te privremenom uspostavom republikanskog uređenja (1651), koje će nestati povratkom Čarlsa II u zemlju (1660), piše Telegraf.

Portugalija, koja je od 1580. bila u personalnoj uniji sa Španijom, ili, bolje reći, s krunama Kastilje i Aragona koje su bile u rukama dinastije Španskih Habzburga, riješila je 1640. da raskine tu vezu, zbog čega je počeo sporadični rat niskog intenziteta koji će potrajati 28 godina, i biti okončan španskim priznanjem gotove stvari.

Iste 1640. izbio je i Katalonski ustanak protiv španske monarhije (prije svega kastiljanske; koren pobune bilo je nezadovoljstvo prisustvom velikog broja kastiljanskih vojnika u Aragonu), koji će, u ovom ili onom obliku, potrajati 19 godina. 1647. revolucija protiv Španskih Habzburga izbila je i u Napulju, predvođena ribarom Mazanjelom i sveštenikom Đulijom Đenoinom.

Napuljska kraljevina tada je postala Napolitanska republika, koju su Španci ugušili već naredne 1648. Iste te godine, Vestfalskim mirom je okončan Tridesetogodišnji rat, koji je Srednju Evropu potpuno razorio u svakom smislu, prije svega Sveto rimsko carstvo, čiji su pojedini krajevi zabilježili gubitak i do 70 posto populacije, a cijela zemlja 15—30 posto.

Mir u Vesfaliji, koji je oblikovao savremenu Evropu i koji se smatra početkom modernog doba, kojim je ujedno okončan i Osamdesetogodišnji rat a Nizozemska republika izborila priznanje od strane Španije — potpisan je 24. oktobra. Istog momenta, u Francuskoj, jednoj od potpisnica mira, izbila je Fronda.

Tako se nazivaju dvije pobune plemstva protiv kralja Luja XIV (tada 10-godišnjeg dječaka), koje su tokom petogodišnjeg perioda za sobom ostavile, ne toliko opustošenu, koliko zakrvljenu zemlju. Fronda se odigravala paralelno sa Špansko-francuskim ratom (1635—1659), kojeg je gorepomenuti Katalonski ustanak bio dio, a okončana je 1653. godine.

Tada već 15-godišnji Veliki Luj, prinuđen da se tuče protiv prinčeva, plemstva, parlamenata, i većine francuskog naroda, i da ipak izađe kao pobjednik, izvukao je iz ovih događaja važne pouke i Francusku na koncu pretvorio u apsolutističku monarhiju. Dvije godine kasnije, najveća zemlja u Evropi, Poljsko-litvanska republika, privremeno je nestala s karte svijeta.

Od događaja koji Poljaci i Litvanci nazivaju Švedskim potopom (radilo se o švedskoj invaziji, i u manjoj mjeri ruskoj), ili samo Potopom, Poljska se možda ni do dan-danas nije oporavila: umrla je trećina stanovništva (četiri miliona ljudi), a po nekim procjenama, kulturna baština je stradala više nego tokom nacističke okupacije u Drugom svjetskom ratu.

Poljsko-litvanska republika je do 1660. obnovljena, ali nikada više nije bila evropska sila kao dotad; korak po korak, gubila je jednu za drugom teritoriju, da bi krajem narednog vijeka, nakon tri ponižavajuće podjele Poljske između Rusije, Austrije i Pruske, ponovo nestala s lica zemlje, da se trajno pojavi tek poslije Prvog svjetskog rata.

Ali vratimo se u 17. vijek, samo promijenimo kontinent. Poslije gotovo tri stoljeća carevanja Kinom, najmnogoljudnijom zemljom svijeta, 1644. dolazi do unutrašnjeg urušavanja države dinastije Ming, do sloma svega (ukratko), i konačno do pada Pekinga u ruke mandžurske dinastije Ćing, iako su džepovi otpora, poznati kao Južni Ming, opstali do 1662.

Susjedni Japan, pod vlašću kuće Tokugava, koja se zašogunila 1603. a tek 1615. uspjela da učvrsti svoju vlast nad čitavom zemljom, okončavši tako 148 godina dugi period građanskih ratova, društvenih previranja i političkih intriga — dakle taj Japan, potpuno drugačijeg političkog, socijalnog i privrednog ustrojstva od Kine, doživio je sredinom 17. vijeka slične potrese, mada ne sa sličnim posljedicama.

Šta se to desilo sa svijetom u 17. vijeku — tokom kojega je Poljska videla svega 27 godina mira, Nizozemska republika 14, Francuska 11 a Španija samo tri — sredinom kojega se odigralo više ratova nego u skoro bilo kom drugom periodu zabilježene istorije, sredinom kojega je praktično svaka evropska država bila u nekom sukobu?

Oko laika možda i neće primjetiti neku posebnu razliku u odnosu na prethodna i potonja stoljeća; ali vješto i izvježbano oko istoričara vidi stvari i procese koji nisu tek puke finese, zbog čega mnogi među njima zaključuju da se radilo o Opštoj krizi: tako je i nazivaju.

Pažnju na ovo prvi je skrenuo britanski istoričar Erik Hobsbom u tekstu „Kriza sedamnaestog vijeka”, koji je 1954. objavio u časopisu „Past end prezent”, kom prilikom je i skovao sam pojam; tekstom „Opšta kriza sedamnaestog vijeka”, koji je napisao, i u istom listu 1959. objavio, takođe britanski, istoričar Hju Trevor-Roper, koncept je postao opštepoznat nauci.

Razlike u gledištima između ova dva istoričara, ipak, nisu male. Hobsbom je smatrao da se, što se Evrope tiče, radilo u prvom redu o ekonomskoj krizi; Trevor-Roper je, s druge strane, vjerovao, da je sredina 17. vijeka svjedočila političkim, ekonomskim i društvenim lomovima koji su bili posljedica složenog zbira demografskih, vjerskih, ekonomskih i političkih problema.

Ali po njemu, temeljni uzrok krize bio je sukob između „Dvora” i „Unutrašnjosti”, tj. državnih vlasti koje su bivale sve centralizovanije i birokratizovanije, i oblasnog tradicionalnog plemstva, ukorijenjenog na svojim zemljoposedima. Drugorazrednu ulogu on pridaje intelektualnim i vjerskim promjenama koje su donijeli humanizam, renesansa i protestantska reformacija.

Stvari, međutim, možda nisu baš tako jednostavne; ipak pričamo o procesima koji su se odvijali na geografski udaljenim prostorima, da ne govorimo o tome da ni sve zemlje u Evropi nisu prolazile kroz identična iskušenja i bile na istom nivou razvoja, mada jesu bile na sličnom, i jeste birokratija počela svuda da se širi u 16. i uzela maha u 17. vijeku.

Međutim, šta ćemo s Kinom, gde je birokratizacija počela još krajem 3. vijeka prije nove ere, dakle, 2.000 godina ranije, i bila dalje razvijana od strane svih potonjih dinastija? Ako se lomljavina režima Velikog Minga nije samo pukim slučajem odigrala u tom trenutku, koje može biti drugo objašnjenje?

Neki misle da je Opšta kriza bila uslovljena klimatskim promjenama, pošto se vrijeme njenog odigravanja lijepo uklapa u vrhunac Malog ledenog doba, kada su prosječne temperature na sjevernoj hemisferi opale, posebno u odnosu na Srednjovijekovni topli period.

To je važilo za sva godišnja doba; švedska vojska je početkom februara 1658. peške prešla preko zaleđenog Malog moreuza i napala Kopenhagen. Prije toga, tokom tzv. Grindelvaldove fluktuacije (1560—1630) mnoga proljeća i ljeta u Evropi su bila hladna i vlažna (neki smatraju da epizode društvenih previranja prate klimatsko zahlađenje s razmakom od 15 godina).

Paralelno s tim imali smo tzv. Maunderov minimum (1645—1715. kada je bilo vrlo malo sunčevih pjega), brojne događaje El Ninja i abnormalnu količinu vulkanskih aktivnosti (neki klimatolozi smatraju da su ove tri stvari povezane). Sve to skupa izazvalo je na čitavoj sjevernoj hemisferi propast usjeva i posljedičnu glad, te privredni lom. O nasilju, o kojem je bilo riječi u uvodu, da ne pričamo.

Mi ljudi se, u svojoj oholosti, uglavnom ponašamo kao da sve što ima veze s nama zavisi samo od nas, da je sve posljedica ljudskih aktivnosti, nečijeg plana, što posebno do izražaja dolazi u teorijama zavjere, u kojima ništa ne može biti slučajno, pa čak ni pandemija smrtonosnog virusa, iako su istoriji poznate brojne pandemije u zadnjih nekoliko hiljada godina.

Kada tumačimo istorijske događaje, vodimo se svojom ljudskom ohološću. Posljednje decenije donijele su nove uglove sagledavanja prošlosti, ali ni to nije bez svojih opasnosti. Sve se češće čuju teze o uticaju klimatskih i drugih prirodnih faktora na krupna istorijska zbivanja; iako se radi o uzbudljivom polju istraživanja, ne smemo otići u drugu krajnost, koja negira uticaj čovjeka, i pritom čak možda odvede ukidanju vlastite odgovornosti.