U kojim dijelovima bivše Jugoslavije su ljudi umijeli da samo čitaju, u kojima da čitaju i pišu, a u kojima su bili elementarno nepismeni, saznali smo upravo na pomenutoj karti napravljenoj na osnovu sprovedenog popisa.

Kada je bivša Jugoslavija u pitanju, barem u periodu iz 1931. godine kada se zvanično zvala Kraljevina Jugoslavija, pismenost nije bila na zavidnom nivou. I dalje su se osjećale snažne posljedice viševjekovne okupacije, koja je društvo onemogućavala da se slobodno obrazuje i razvija.

Tvoj osobni suputnik koji ti pruža personalizirane uvide u spavanje, vježbanje i rad srca.
Od Dunava južno, na poznatoj karti boje su svijetle, dok je sjever jarko crven. I odmah je jasno - tu gdje je vladala Austro-Ugarska, vladalo je i prosvjetiteljstvo, a tamo gdje su obitavali Turci - izolovanost od modernih evropskih tokova.

Ovo su podaci za Srbiju, ali i u svim drugim zemljama koje su činile nekadašnju zajedničku državu, situacija je bila ista. Vidjećemo u nastavku zašto su neke regije bile pismenije od drugih i koliko ima istine u tome kad se krivica svaljuje na Osmanlije, ili kad se hvale Austrougari.

Karta koja je objavljena koristi podatke zvaničnog popisa iz 1931. i jasno pokazuje regionalne razlike: najviši nivo pismenosti imale su Vojvodina, slovenačke i dijelom hrvatske oblasti (sjeverozapad i primorski/urbani centri), dok su Bosna, veliki dijelovi Makedonije, Kosovo i neki dijelovi Crne Gore imale veoma visoke stope nepismenosti. To su rezultati popisnih tabela iz 1931.

Gdje je pismenost bila najveća?

Popis iz 1931. mjerio je pismenost prema rubrici koja uključuje kategorije "čita i piše" i "samo čita" - dakle, radilo se o samoprijavljenoj sposobnosti čitanja i pisanja običnog teksta (standardna popisna definicija). To znači da statistika ne mjeri "kvalitet" obrazovanja, već osnovnu funkcionalnu sposobnost čitanja i pisanja u trenutku popisa.

Vojvodina, Slovenija i sjeverna Hrvatska bile su žarište pismenosti. Ove oblasti bile su u većoj mjeri pod institucionalnim uticajem Habsburške/Austro-Ugarske tradicije školstva, koja je u mnogim krajevima uvela obavezno osnovno školovanje znatno ranije nego na jugoistoku.

Rezultat: veća pokrivenost školama, jača mreža učitelja i znatno viši procenat onih koji su "čitali i pisali" već početkom 20. vijeka.

Područja izrazite nepismenosti

Bosna, Hercegovina, Kosovo, Makedonija, mnogi ruralni dijelovi Crne Gore i istočne Srbije: ovdje su stope nepismenosti bile najviše.

Razlozi: slaba mreža javnih škola u mnogim selima, teški tereni, opšte siromaštvo, tradicionalne rodne uloge (visoka nepismenost među ženama) i, veoma važno, različito obrazovno nasljeđe (vjerske škole, druga pisma i jezički obrasci).

Na Reditu i društvenim mrežama često se može pročitati uprošćena priča: "Zato što su vijekovima bili pod Osmanlijama, ti krajevi su nepismeni."

U tome ima istine, ali postoje i nijanse. Osmanska uprava imala je svoj set obrazovnih institucija (mešihat, medrese, vjerske škole, kadije i sudovi koji su održavali pismenost u arapskom i turskom jeziku u urbanim centrima), ali činjenica je da je moderni, sekularni i masovni javni školski sistem (osnovne škole na narodnom jeziku, državna mreža učitelja, programi) u većem dijelu Balkana intenzivnije razvijan pod uticajem i pritiskom evropskih uprava - prije svega tamo gdje je Austro-Ugarska imala snažniju prisutnost.